Γιατί δεν πρέπει να φοβόμαστε τον λαϊκισμό (μέρος 2ο): Προς μια αριστερή λαϊκιστική κατεύθυνση

Η Σχολή του Essex

       Σε πλήθος αναλύσεων για φαινόμενα αμφιλεγόμενης σημασίας σημαντικό ρόλο παίζει ο τρόπος θέασης αυτών, ή καλύτερα, το πού εστιάζει το βλέμμα μας κατά την ανάλυση. Με άλλα λόγια, η φιλελεύθερη οπτική του λαϊκισμού - σε όποια μορφή της - όπως είδαμε, υστερεί σημαντικά σε βάθος και συναντά τα όρια της, καθώς βλέπει τον λαϊκισμό ως κάτι προσυγκροτημένο, ως μια ιδεολογία ή πολιτικό πρόγραμμα, εν ολίγοις, ως κάτι το οποίο μπούμε να το ορίσουμε με βάση μια ενδότερη ουσία (και άρα να το κρίνουμε θετικά ή αρνητικά).

Αντιθέτως, μια άλλη θεωρητική οικογένεια, η Σχολή του Essex, βλέπει τον λαϊκισμό λίγο διαφορετικά, μέσα στη συνθετότητα και την ποικιλομορφία του. Ξεκινώντας από μια αντί-ουσιοκρατική προσέγγιση του λαϊκιστικού φαινομένου, η προσοχή των θεωρητικών αυτών (Laclau, Mouffe, Σταυρακάκης) κατευθύνεται περισσότερο προς τους λογούς και τις πρακτικές του λαϊκισμού, δηλαδή, τον προσλαμβάνει, πρωτίστως, ως μια μορφή πολιτικού λόγου.

Σε μια προσπάθεια ουδετεροποίησης του λαϊκισμού, οι συγκεκριμένοι θεωρητικοί υποστηρίζουν πως μπορεί να πάρει ποίκιλλες μορφές: Eίτε δημοκρατικές μορφές, είτε αντιδημοκρατικές, ανάλογα με τις κοινωνικό-ιστορικές συνθήκες στις οποίες αναδύεται. Σημαντικό ρόλο στον δημοκρατικό ή μη χαρακτήρα ενός λαϊκισμού παίζει η πρόσληψη και κατανόηση της Δημοκρατίας (Φιλελεύθερη, συμμετοχική ή ριζοσπαστική) και του ίδιου του λαϊκισμού (Αριστερόστροφος ή δεξιόστροφος, συμπεριληπτικός ή αποκλειστικός).

Ειδικότερα, αποτελεί μια μορφή πολιτικού λόγου, η οποία διατείνεται πως εκπροσωπεί την λαϊκή βούληση και αιτήματα, απέναντι σε μια ελίτ, σε ένα κατεστημένο, βλέποντάς τους ως υπευθύνους για την ακύρωση και τη ματαίωση των αιτημάτων αυτών. Αποτελεί την επανεμφάνιση στην πολιτική σκηνή του προτάγματος για λαϊκή κυριαρχία, μιας φράσης γραμμένης σε κάθε σύνταγμα δυτικής δημοκρατίας, η οποία μετατρέπεται με τον χρόνο σε κενό γράμμα. Σε τελική ανάλυση, είναι η υπεράσπιση του λαϊκού στοιχείου, μια υπεράσπιση που μπορεί να πάρει πολλές κα διαφορετικές μορφές.

Ένας ελάχιστος ορισμός

Σύμφωνα με τον Σταυρακάκη (2019), ένας ελάχιστος ορισμός θα μπορούσε να περιλαμβάνει δύο στοιχεία, τον «λαοκεντρισμό» και τον αντί-ελιτισμό. Εντούτοις, ο λαϊκισμός αναδύεται όταν πληθώρα ανεκπλήρωτων αιτημάτων συναθροίζονται, σχηματίζοντας μια αλυσίδα ισοδυναμίας, με το κάθε αίτημα να είναι καταστατικά διχασμένο, δηλαδή να είναι ταυτόχρονα ο μερικός εαυτός του, και να παραπέμπει μέσω των δεσμών της ισοδυναμίας, στο σύνολο των άλλων αιτημάτων. Με αυτόν τον τρόπο αναδύεται αυτό που ο Laclau ονόμασε λαϊκή υποκειμενικότητα, δηλαδή ένα υποκείμενο πολλαπλών ισοδύναμων δημοκρατικών αιτημάτων. Απαραίτητη είναι η χάραξη ενός εσωτερικού συνόρου για τον προσδιορισμό της πηγής της δυσφορίας, της μη εκπλήρωσης των αιτημάτων, χωρίζοντας την κοινωνία σε δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα: Την εξουσία (Ελίτ) και τους μη προνομιούχους (the underdog), το κατεστημένο (το 1%) και τον «λαό».

Τέλος, σημαντικό ρόλο παίζει το ποιο αίτημα θα πάρει τη μορφή του ηγεμονικού σημαίνοντος, δηλαδή χωρίς να εγκαταλείπει πλήρως την μερικότητά του, θα λειτουργεί και ως σημαίνον που αντιπροσωπεύει την ολότητα.

Αριστερός – Δεξιός λαϊκισμός

Ως όχημα κινητοποίησης για την διεκδίκηση και εκπλήρωση αυτών των αιτημάτων είναι ο λαός, το κεντρικό σημαίνον, δηλαδή η έννοια γύρω από την οποία θα συναρθρωθούν πολλά άλλα μερικής σημασίας αιτήματα και έννοιες, χωρίς φυσικά να χάνουν την δική τους αυτοτέλεια. Στο σημείο αυτό ακριβώς, ανακύπτουν και τα προβλήματα, ή αλλιώς η ποικιλομορφία του φαινομένου. Ειδικότερα, άλλα αιτήματα και άλλο λαό εννοεί ένας δεξιόστροφος λαϊκισμός και άλλα ένας αριστερόστροφος λαϊκισμός, όπως και άλλη ελίτ-κατεστημένο, υπεύθυνο για τη δυσφορία του λαού εννοεί ο ένας και διαφορετικό ο άλλος.       

Έτσι, υπάρχει ένας συμπεριληπτικός αριστερόστροφος λαϊκισμός, μη προκαθορισμένος ως προς τον «λαό», και ανοιχτός προς τους μετανάστες και τις μειονοτικές ομάδες, και ένας αποκλειστικός δεξιόστροφος λαϊκισμός, αυστηρά προκαθορισμένος στους εντός του έθνους πολίτες, αποκλείοντας μετανάστες και, πολλές φορές και άλλες μειονοτικές ομάδες.

Καθοριστικής σημασίας για την συνάρθρωση των αιτημάτων αυτών διαδραματίζει η ηγεμονική ιδεολογική διαπάλη, η μάχη δηλαδή για το ποιος θα κατορθώσει να οικειοποιηθεί τα ματαιωμένα αιτήματα του «λαού» Τίποτα, δεν εγγυάται πως τα αιτήματα των υποτελών τάξεων θα πάρουν δημοκρατική και προοδευτική  μορφή, και όχι αυταρχική και αντιδημοκρατική. Την περασμένη δεκαετία ήταν έκδηλη η άνοδος αριστερών και πιο προοδευτικών λαϊκισμών στην Ευρώπη, ενώ την περίοδο που διανύουμε ζούμε μια νίκη του δεξιού λαϊκισμού ως προς την διαπάλη για την οικειοποίηση των ανησυχιών και αιτημάτων των λαϊκών τάξεων στις δυτικές κοινωνίες.

Το πρόταγμα του αριστερού λαϊκισμού

Σκιαγραφώντας τα χαρακτηριστικά του λαϊκισμού με αυτόν τρόπο οι θεωρητικοί της σχολής του Essex, έχουν υποστηρίξει πως ένας αριστερός λαϊκισμός μπορεί να ωθήσει τις σύγχρονες κοινωνίες σε δημοκρατικότερες κατευθύνσεις. Έτσι, ο λαϊκισμός μπορεί να δώσει ώθηση σε κοινωνικά αιτήματα, και τη δυνατότητα σε αποκλεισμένα μέρη της κοινωνίας να επηρεάζουν τις πολιτικές αποφάσεις. Είναι εφικτό μέσα από μια λαϊκιστική κινητοποίηση - αριστερού τύπου - να ακουστούν οι αόρατοι της κοινωνίας, οι αποκλεισμένοι και οι «μη προνομιούχοι», να προωθηθούν δημοκρατικά αιτήματα κλπ.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η πολιτική παρέμβαση της Chantal Mouffe τα τελευταία χρόνια με την στρατηγική του αριστερού λαϊκισμού, και πιο πρόσφατα με την μορφή της πράσινης δημοκρατικής επανάστασης. Μια παρέμβαση εστιαζόμενη σε ζητήματα εμβάθυνσης της Δημοκρατίας, κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά, και προστασίας του περιβάλλοντος, πριν να είναι πολύ αργά. Ουσιαστικά, ο αριστερός λαϊκισμός αποτελεί το όχημα, την στρατηγική μέσω της οποίας αυτή η ριζοσπαστική ατζέντα θα προωθηθεί.

Ριζοσπαστικοποίηση της Δημοκρατίας

Η Chantal Mouffe, τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτύξει – από κοινού με τον εκλιπόντα άνδρα της Laclau - το θεωρητικό εγχείρημα της ριζοσπαστικοποίησης της Δημοκρατίας, ως ενός τρόπου επαναπροσδιορισμού του σοσιαλισμού. Η ριζοσπαστικοποίηση της Δημοκρατίας εδώ εννοείται ως μια ριζοσπαστικοποίηση των ηθικοπολιτικών αρχών του φιλελευθέρου δημοκρατικού καθεστώτος, «ελευθέρια και ισότητα για όλους».

Το εγχείρημα αυτό ξεκινάει από το 1985, όταν η Mouffe και ο Laclau  γράφουν το βιβλίο «Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική», με σκοπό την επανανοημοματοδοτητση του σοσιαλισμού ως ριζοσπαστικοποίηση της Δημοκρατίας. Υποστήριξαν πως η αριστερά δεν έπρεπε να απορρίψει πλήρως του φιλελευθέρους θεσμούς, αλλά να τους εμβαθύνει, μέσω μιας κριτικής εμπλοκής με αυτούς. Σκοπός αυτής της προσπάθειας ήταν η επέκταση των αρχών της ελευθέριας και της ισότητας σε έναν αυξανόμενο αριθμό κοινωνικών σχέσεων, με έναν τρόπο ηγεμονικό. Καθοριστικής σημασίας ρόλο σε αυτή τη προσπάθεια διαδραματίζει η σύνδεση της αριστερής λαϊκίστικής στιγμής με τη δημοκρατική παράδοση, καθώς οι αντιστάσεις στη μεταδημοκρατία εκφράζονται με μια γλώσσα δημοκρατική (π.χ. κίνημα πλατειών δεκαετία  2010). Χάρη στο δημοκρατικό πολιτικό λεξιλόγιο, υποστηρίζει η Mouffe, οι σχέσεις υποταγής είναι δυνατόν να διαρρηχθούν και να αμφισβητηθούν.

Στο σημείο αυτό εντοπίζεται η (πιθανή) αποτελεσματικότητα της αριστερής λαϊκίστικής στρατηγικής, δηλαδή στην αμφισβήτηση της μεταδημοκρατίας, της νεοφιλελεύθερης TINA (There Is No Alternative) και στην αποκατάσταση της κεντρικής θέσης των δημοκρατικών αξιών της ισότητας και λαϊκής κυριαρχίας, οι οποίες πάρα την όποια φθορά από τον νεοφιλελευθερισμό, κατέχουν σημαντική θέση στο πολιτικό φαντασιακό των δυτικών κοινωνιών (Mouffe, 2023).

Για επιπλέον μελέτη και εμβάθυνση

Σταυρακάκης, Γ. (2019) Λαϊκισμός: Μύθοι, στερεότυπα και αναπροσανατολισμοί. ΕΑΠ.

Mouffe, C. (2023). Για έναν αριστερό λαϊκισμό. Επέκεινα.

Mouffe, C. (2024). Προς μια πράσινη δημοκρατική επανάσταση. Ο αριστερός λαϊκισμός και η δύναμη των συναισθημάτων. Εκκρεμές (βλέπε επίσης κριτική για το βιβλίο εδώ)