Τι ιδέες μπορούμε να επιστρατεύσουμε από το θεωρητικό μας οπλοστάσιό για να ερμηνεύσουμε την σύγχρονη σύνθετη πραγματικότητα της ύστερης νεωτερικότητας; Έχουμε στερέψει από εργαλεία ή, το πλήθος νέων ή ανανεωμένων θεωριών παραμένουν αποκομμένες από το πεδίο λήψης των αποφάσεων; Και άρα ενώ προσφέρουν ένα καλά δομημένο περίγραμμα της σύγχρονης κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας, αδυνατούν να δώσουν άμεσες, απτές λύσεις; Πάντα (σχεδόν) επικρατεί/ισχύει η διφυής φύση των πραγμάτων, επομένως, και στην προκειμένη περίπτωση, από τη μια πλευρά στην πολιτική και κοινωνική θεωρία παράγεται ένα πλούσιο έργο, ενώ η σύγχρονη πραγματικότητα των επάλληλων κρίσεων και του τραμπισμού 2.0 τρέχουν με ιλιγγιώδεις ταχύτητες.
Ένα από τα θεωρητικά εργαλεία ερμηνείας, προσφέροντας, εκτός από θελκτικές ιδέες και πολλές λύσεις, είναι ο ανανεωμένος τις τελευταίες δεκαετίες (Νέο)Ρεπουμπλικανισμός, μία σχολή σκέψης η οποία δίνει μεγάλη έμφαση σε έννοιες, όπως η πολιτική ελευθερία, η κοινωνική δικαιοσύνη, η υλική ισότητα, η ενεργή συμμετοχή στις δημόσιες υποθέσεις και η υπεράσπιση πληθώρας κοινωνικών δικαιωμάτων. Έχει συνδεθεί σημαντικά με το έργο του Ιρλανδού θεωρητικού Philip Pettit, και την ερμηνεία του της ελευθερίας ως «μη κυριαρχία», δηλαδή απουσίας καταναγκασμού, αλλά και το έργο του Quentin Skinner. Λόγω της αυξανόμενης θεωρητικής άνθισης της σχολής αυτής, και την ανησυχία για σύγχρονα ζητήματα - όπως, το οικολογικό ζήτημα, η επισφάλεια στην εργασία, η αυξανόμενη ισχύς υπερεθνικών ιδιωτικών οργανισμών-, ο (νέο)ρεπουμπλικανισμός αποτελεί ένα σημαντικό πεδίο εμβάθυνσης και μελέτης του σύγχρονου κόσμου, αλλά και κατάθεσης γόνιμων, όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και πρακτικά εφαρμόσιμων προτάσεων.
Ωστόσο, επειδή η συγκεκριμένη θεωρητική οικογένεια ελκύει την καταγωγή της πολλούς αιώνες πίσω, κρίνεται σκόπιμη μια ιστορική, σύντομη εν πολλοίς, αναδρομή για τη σκιαγράφηση των βασικών σταθμών της, πριν φτάσει σε συζητήσεις του 20ου και του 21ου αιώνα και στη σύγχρονη ανανεωμένη μορφή της. Απαραίτητη η ιστορική διαδρομή, καθώς είναι αναγκαίο να διαφανεί ποιες από τις ιδέες του ρεπουμπλικανικού οράματος έχουν επιβιώσει σήμερα, ποιες έχουν μεταλλαχθεί ή καλύτερα προσαρμοστεί στις σύγχρονες μετανεωτερικές (νέο)φιλελεύθερες κοινωνίες μας, και ποιες οδηγήθηκαν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας.
Ετυμολογικά η λέξη-όρος ρεπουμπλικανισμός έχει την προέλευση του από λατινικό res publica, έχοντας τη σημασία των κοινών υποθέσεων, των δημοσίων πραγμάτων και αναφέρεται θεσμούς που καθορίζουν τη δημόσια ζωή ή το κράτος.
Βέβαια, η ρίζα του Ρεπουμπλικανισμού εντοπίζεται, αρχικά, στην αρχαία Αθήνα και, στη συνέχεια στην αρχαία Ρώμη, για να ξανακάνει την επανεμφάνισή του στην Βόρεια Ιταλία (κυρίως Φλωρεντία) του ύστερου μεσαίωνα, και της Αναγέννησης, και στη συνέχεια, έναν αιώνα αργότερα (17ος αιώνας), στις αποικίες της Βορείου Αμερικής. Τέλος, μέσω της Αμερικανικής (1776) και της Γαλλικής επανάστασης (1789), δόθηκε μεγάλη ώθηση στον Ρεπουμπλικανισμό, ωθώντας τον σε έντονη ανάμειξη με τον φιλελευθερισμό, διαμορφώνοντας δύο διακριτές τάσεις, μια φιλελεύθερη, και μία κοινοτιστική, με την πρώτη σταδιακά να κυριαρχεί.
Αρχαία Αθήνα και Ρώμη
Ορισμένες βασικές προκείμενες του Ρεπουμπλικανισμού εντοπίζονται, εν σπέρματι στην Αρχαία Αθήνα, τόσο στα γραπτά του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, όσο και στον τρόπο λειτουργίας της Πόλης-κράτος. Ο Πλάτωνας απέδιδε μεγάλη σημασία στην αξία της αρετής των πολιτών, αλλά και της κατάλληλης προσωπικής αρετής για τους ηγεμόνες. Ο Αριστοτέλης υποστήριξε πως στο άριστο πολίτευμα τα μέλη της πολιτείας πρέπει να απολαμβάνουν το «ευ ζην», μέσα σε μια κοινωνική συνύπαρξη, όπου το υπέρτατο καλό για ένα άτομο ταυτίζεται με το υπέρτατο για την πόλη αγαθό. Η αρχαία Αθήνα είχε δημοκρατικό πολίτευμα, με τους πολίτες να συμμετέχουν άμεσα στις πολιτικές και νομοθετικές αποφάσεις της πόλης, όντας ίσοι απέναντι στον νόμο και στην έκφραση του λόγου.
Παρά τα όποια ρεπουμπλικανικά στοιχεία στην Αρχαία Αθήνα, πατρίδα του Ρεπουμπλικανισμού είναι η αρχαία Ρώμη, κατά την περίοδο από τον 6ο αιώνα π.χ. μέχρι τις αρχές του 1ου μ.χ. Ήταν η ιδεολογία πολλών Ρωμαίων πολιτικών και υπερασπιστών της δημοκρατίας απέναντι στη μοναρχία. Βασική θέση ήταν πως η διακυβέρνηση σε μια πολιτεία πρέπει να υπόθεση όλων των πολιτών, και όχι ενός μονάρχη ή μιας μικρής μερίδας ανθρώπων. Έθετε ως προτεραιότητα το κοινό καλό και τις δημόσιες υποθέσεις της πολιτείας, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα τις ιδιωτικές υποθέσεις των ανθρώπων, ανάγοντας την ολοκλήρωση της προσωπικότητας στην ενεργό συμμετοχή στα κοινά. Κύρια προϋπόθεση της ήταν η ύπαρξη αρετής στους πολίτες, δηλαδή η ενεργός συμμετοχή στα κοινά μαζί με με χαρακτηριστικά, όπως, ηθική, τιμιότητά, ακεραιότητα και φιλοπατρία. Τέλος, δίνονταν μεγάλη σημασία στην οικονομική ισότητα.
Ύστερος Μεσαίωνας, Αναγέννηση
Ο Ρεπουμπλικανισμός έκανε την επανεμφάνισή του στον ύστερο Μεσαίωνα, στις πόλεις κράτη της βόρειας Ιταλίας (ιδίως στη Φλωρεντία), δίνοντας έμφαση περισσότερο στη δημοκρατική και φιλελεύθερη πλευρά της θεωρίας, και λιγότερο στις ηθικές υποχρεώσεις των πολιτών. Βέβαια, η έμφαση και η απόδοση μεγάλης σημασίας στην αρετή και την ηθική του πολίτη επανήλθε στις αρχές του 16ου αιώνα, μέσα από τα έργα του Μακιαβέλλι και Guicciardini. Ύψιστη αξία για έναν πολίτη θεωρούνταν να αγαπάει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο (ακόμη και τον εαυτό τους) την πατρίδα, και να την υπερασπίζεται στον πόλεμο (κορυφαία εκδήλωση της αρετής).
Νεότερη Ρεπουμπλικανική θεωρία
Έναν αιώνα μετά, οι ιδέες και οι πρακτικές του Ρεπουμπλικανισμού αναπτύσσονται στην Βόρειο Αμερική, μέσω του έργου του James Harrington: The Commonwealth of Oceania (1656). Είναι εδώ που θα κάνει την εμφάνιση της πρώτη φορά η κοινωνική δικαιοσύνη, και ειδικότερα, στην αλληλουχία της με την ουσιαστική συμμετοχή στα κοινά. Αυτές είναι και οι απαρχές του Νεότερου Ρεπουμπλικανισμού. Μια από τις βασικές αρχές του νεότερου ρεπουμπλικανισμού είναι η αποδοχή της αντιπροσώπευσης και η απομάκρυνση από την άμεση δημοκρατία. Παρά την ευρεία διάδοση των ιδεών του Harrington, η ταυτόχρονη διάδοση φιλελεύθερων ιδεών επηρέασε σημαντικά και ρεπουμπλικανική σκέψη, με αποτέλεσμα ο κοινωνικός ρεπουμπλικανισμός του Harrington να μην επικρατήσει.
18ος αιώνας: Αμερικανική και Γαλλική επανάσταση
Την περίοδο των δύο μεγάλων επαναστάσεων, είναι έκδηλη μια συνάρθρωση των ρεπουμπλικανικών ιδεών με βασικές ιδέες του φιλελευθερισμού, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο Thomas Paine (ρεπουμπλικάνος και φιλελεύθερος ταυτόχρονα), με έντονη την υπεράσπιση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Βέβαια, τον ίδιο αιώνα, αναπτύχθηκε ένας δεύτερος Ρεπουμπλικανισμός, περισσότερο κοινοτιστικός, με κύριο ιδεολογικό εκπρόσωπο τον Ζαν-Ζακ Ρουσσώ. Όπως, αναφέρει ο Αριστείδη Ν. Χατζής σε ένα κατατοπιστικό του άρθρο για το ζήτημα «στα τέλη του 18ου αιώνα έχουμε να κάνουμε με δύο αρκετά διακριτές τάσεις στη ρεπουμπλικανική θεωρία. Η μία (υπό την επιρροή του Rousseau) δίνει έμφαση στην κοινότητα, στην αρετή, στην φιλοπατρία, στην ισότητα και στη συμμετοχή. Η άλλη τάση, κυρίαρχη στην Αμερική (χωρίς να απέχει πολύ της πρώτης), υπερτονίζει την ατομική ελευθερία, το κράτος δικαίου και ιδιαίτερα τη διάκριση των εξουσιών».
Στην πολυτάραχη σχέση μεταξύ Ρεπουμπλικανισμού και Φιλελευθερισμού, υπήρξαν επιθέσεις των οπαδών του πρώτου για ηθικό σχετικισμό του δεύτερου, και των υποστηρικτών του δεύτερου για εξιδανικευμένη εικόνα του πρώτου. Πολύ σημαντικός εκπρόσωπος ενός μετριοπαθή αμερικανικού Ρεπουμπλικανισμού υπήρξε ο James Madison – συγγραφέας μεταξύ άλλων των federaslit Papers (γνωστά για την επίδρασή τους στην κουλτούρα και στη συγκρότηση του Ομοσπονδιακού συστήματος στις Η.Π.Α.). Ο Madison εμπνευστής κάποιων από τους πλέον πολύπλοκους μηχανισμούς διάκρισης των εξουσιών επανάφερε τις θεωρίες του Machiavelli περί της πλουραλιστικής κοινωνίας. Έτσι, «όσο περισσότερα είναι τα συγκρουόμενα συμφέροντα σε μία μεγάλη χώρα (π.χ. ΗΠΑ), τόσο καλύτερα για τη δημοκρατία και το κοινό καλό. Η ύπαρξη πολλών αλληλοσυγκρουόμενων ομάδων αποτρέπει την επιβολή της θέλησης μιας ισχυρής πλειοψηφίας και την επικράτηση μίας δυνατής μειοψηφίας, ενώ επιτρέπει την ανάδειξη καλύτερων και ανθεκτικότερων στην κριτική ιδεών» (Χατζής 2000).
Στο δεύτερο μέρος αυτής της μικρής σειράς άρθρων, θα αναλυθούν – παρουσιαστούν ορισμένες από τις κύριες κατευθύνσεις του Ρεπουμπλικανισμού στην σύγχρονη πολιτική σκηνή του 20ου αιώνα, για να καταλήξουμε στα έργα των Petit και Skinner, και κάποιες βασικές αρχές του (νέο)ρεπουμπλικανισμού. Σκοπός μετά την χαρτογράφηση αυτή, η μελέτη και εξέταση σύγχρονων ζητημάτων της (νέο)ρεπουμπλικανικής θεωρίας, και η παρακολούθηση και συμμετοχή σε συζητήσεις και διαμάχες του 21ου αιώνα.
Comentários